منوچهر آرین سازنده بزرگترین ساعت آفتابی کشور است
چنانچه کسی از ما بپرسد که ساعت چند است و امروز چه روزی از سال است، بی‌درنگ در پی ساعت مچی یا دیواری می‌گردیم و به گاهنامه‌های جیبی و دیواری روی خواهیم آورد، اما در گذشته مردم شهر‌ها که نه ساعت داشته‌اند و نه گاهنامه‌های نوشته شده روزانه چگونه پی به آن می‌بردند؟
نقاره‌چیان از کجا می‌دانسته‌اند که نوروز چه روزی است؟ اذان‌های روزانه چه زمانی است؟ شب یلدا، آغاز پاییز، تابستان و دیگر روز‌های ویژه چه روزی است؟ در اینجاست که هنر ایرانی مردان پیر ما به‌کار گرفته شده و در بسیاری از سازه‌ها، راز‌های اخترشناسی و کاربرد آن به کار بسته شد. در مناره‌ها، برج‌ها، درگاه‌ها، روزنه‌ها، پنجره‌ها و... به‌خوبی می‌توان این وابستگی‌ها را پیدا کرد.
منوچهر آرین (ضیا) فارغ‌التحصیل دانشگاه امیرکبیر در رشته مهندسی راه‌وساختمان، حدود ۱۵ سال است که در تاریخ علم در بخش‌های وابستگی‌های نجومی سازه‌ها و ابزار نجومی فعالیت و پژوهش می‌کند. ساخت اسطرلاب، ساعت آفتابی و... از نمونه کار‌های او در این حوزه است که او تاکنون در کارنامه درخشان خود به ثبت رسانده است.
تنها مدرسه نجومی مشهد
تنها مدرسه نجومی مشهد به نام دبیرستان دخترانه حسین فاتح که در بولوار هفت تیر قرار گرفته، از سال ۸۵ احداث شده است. ۵۰ درصد زمین این دبیرستان را شخص خیری به نام حسین فاتح که دبیرستان نیز به نام او ثبت شده، در اختیار دانش‌آموزان قرار داده است و ۳۰ درصد نیز سهم نوسازی مدارس است و ۲۰ درصد را نیز مهندس آرین تقبل کرده است.
(او بزرگترین ساعت آفتابی کشور و گنبدآرین و رصدخانه‌ای با یک تلسکوپ چهارده‌اینچی را در این دبیرستان راه‌اندازی کرده است.) زمین این دبیرستان حدود ۵ هزار متر است که واقف آن آقای شهرستانی، یکی از شهرداران سابق شهر مشهد بوده است.
منوچهر آرین رصدخانه‌ای با تلسکوپ چهارده اینچی را در دبیرستان نجوم فاتح راه‌اندازی کرده است
سازه‌های نجومی و جذابیت‌های خاص علم نجوم اولین انگیزه‌ای بود که منوچهر آرین، پژوهشگر مطرح نجوم را بر آن داشت تا به گسترش این علم و ساخت سازه‌های نجومی خاص در این دبیرستان و برای دانش‌آموزان روی آورد؛ سازه‌هایی که تقریبا نمونه مشابهی در کشور ندارد و کمترکسی از وجود این ظرفیت علمی در مشهد باخبر است.
هدفی که در ورای طراحی و ساخت این سازه‌ها بوده، به گفته طراح، ایجاد یک پرسش در ذهن‌های کنجکاو و جستجو‌گر است که در پی آن پژوهشی در علم انجام شود؛ هرچند باید توجه کرد تاثیری که یک المان یا سازه سه‌بعدی می‌تواند برای درک هرچه بیشتر موضوعی داشته باشد، بسیار بیشتر و تامل برانگیزتر از پژوهش‌های مکتوب است. شاید بتوان گفت که این سازه‌ها یک دعوت‌نامه سه‌بعدی است برای ذهن‌های پرسشگر به مقصد دنیای جذاب علم و پژوهش.
بلندترین ساعت آفتابی ایران در حوالی ما
زمانی که برای اولین‌بار قرارم را برای مصاحبه در دبیرستان فاتح می‌گذارم، سردر ورودی این دبیرستان که به شکل خاصی طراحی شده، نظرم را جلب می‌کند. همین‌طور که به حیاط مدرسه وارد می‌شوم، خطوطی به رنگ‌های مختلف سفید و زرد را بر روی زمین دنبال می‌کنم و به سایه‌بان نوک این سازه که بر سردر مدرسه نصب شده است، می‌رسم.
بلندترین ساعت آفتابی ایران در این مدرسه، ساعت روی زمین را دقیقا ۱۰:۴۵ صبح نشان می‌دهد. آرین می‌گوید: قصد داشتم این سازه‌ها را در دانشگاه فردوسی مشهد نصب کنم، اما به دلیل مسائل مختلفی این ایده در آنجا اجرا نشد.
ضمن اینکه در سطح شهر هم امکان نصب آن‌ها در میدان‌ها یا بوستان‌ها وجود نداشت، چون احتمال صدمه و آسیب رسیدن به سازه وجود داشت. به هر حال با کمک آقای فاتح و همکاری‌های آموزش‌وپرورش توانستیم این سازه‌ها را در دبیرستان نصب کنیم. مهم‌ترین نکته برای من این بود که سازه‌ها در مکانی باشد که دانش‌آموزان بتوانند آن‌ها را ببینند و در ذهنشان یک پرسش چرا و چگونه به‌وجود آید.
ساعتی به بلندی هشت‌متر و نیم
ایده این طراحی طوری بود که نمی‌خواستم الگوبرداری از بقیه موارد مشابه باشد. به همین دلیل اگر به ساعت آفتابی سردر دبیرستان فاتح نگاهی بیندازید، متوجه کمان داخلی آن می‌شوید. این کمان به روش هندسی جمشید کاشانی طراحی شده است.
این ساعت با بلندی ۸ متر و ۶۴ سانتی‌متر و عرض ۶ متر و ۳۰ سانتی‌متر بلندترین ساعت آفتابی ایران است. خط‌های نشانگر ساعت که بر روی زمین کشیده شده است هم به درازای ۸۱ متر است. این ساعت، هم روز‌های سال را تشخیص می‌دهد و هم اذان ظهر و هم ساعت روز را.
در طرف صبح سایه‌اش داخل مدرسه می‌افتد و بعدازظهر‌ها این سایه به بیرون از مدرسه و داخل پیاده‌روی بولوار هفت تیر می‌افتد که شهروندان نیز می‌توانند از روی آن ساعت را بخوانند و بدانند چه ساعتی از روز است. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه در عصر ارتباطات و تکنولوژی قرار داریم، باز هم برخی منجمان و پژوهشگران برای ساعت‌های آفتابی اهمیت زیادی قائلند.
آرین نیز این نکته را تایید می‌کند و می‌افزاید: ساعت آفتابی، گویشی جذاب دارد. وقتی می‌بینید که یک تیغه ساعت آفتابی با روش‌های ساده این امکان را به شما می‌دهد که سه‌موضوع را از آن متوجه شوید، حتما این سوال برایتان به وجود می‌آید که چطور چنین می‌شود؟
این‌ها زمینه‌ساز علم و دانش است. حتی در خیلی از کشور‌های جهان در برج‌ها یا مکان‌های عمومی، ساعت‌های آفتابی متفاوتی طراحی و نصب می‌شود. من مشابه همین ساعت آفتابی را البته با عرض جغرافیایی تهران ساختم که در المپیاد جهانی نجوم سال ۲۰۰۹ به‌عنوان هدیه و یادگاری به شرکت‌کنندگان اهدا شد.
گاه‌شماری در گوشه حیاط مدرسه
در سمت چپ حیاط دبیرستان بعد از ساعت آفتابی اولین سازه‌ای که توجهم را جلب می‌کند، گنبدی است که شبیه کره جغرافیاست، اما گویا صرفا یک کره جغرافیا نیست. نمای بیرونی این گنبد شبیه یک کره زمین طراحی شده است. مختصات خط استوای این کره جغرافیا در کف گنبد قرار دارد و هیچ مرزی برای هیچ کشوری درنظر نگرفته.
در بخشی از گنبد مانند کره زمین، خورشید تنها در آغاز تابستان و بر همه سطوح آن می‌تابد. کمان‌مدار‌های عرض و طول جغرافیا به فاصله ۱۵درجه به رنگ سیاه کشیده شده است. باغچه‌های دور این گنبد نیز بر یک دوازده‌ضلعی از بیرون و یک هشت‌ضلعی از داخل، ساخته شده و نمادی از مقطع برج نجومی رادکان به شمار می‌رود که خواجه نصیرطوسی در نزدیکی شهر چناران ساخته است و می‌توان از آن برج برای گاه‌شماری استفاده کرد.
۱۲ ستونی که در زیر این گنبد ساخته شده است، هرکدام به رنگ‌های مختلفی هستند که سه ستون به رنگ سبز نشانگر فصل بهار، سه ستون به رنگ قرمز نشانگر فصل تابستان، سه ستون به رنگ زرد نشانگر فصل پاییز و سه ستون دیگر به رنگ آبی هستند که نشانگر فصل زمستان است. عرض گنبد ۱۲ متر و ۴۸ سانتی‌متر، ارتفاع آن از زمین ۵ متر و ۷۶ سانتی‌متر و قطر آن ۶ متر و ۶۰ سانتی‌متر است.
کشف راز رادکان
در ایران، شاید هیچ‌کس به اندازه مهندس «منوچهر آرین»، پژوهشگر نجوم باستانی، روی اسرار برج شگفت‌انگیز رادکان پژوهش نکرده باشد. برجی که در شهر چناران استان خراسان رضوی قرار گرفته است. او که نتایج بررسی‌های خود را در کتاب «نگاهی دیگر به برج ها» گردآوری کرده، معتقد است که این برج، سند استوار کار علمی خواجه نصیرالدین طوسی، منجم بزرگ ایران است و تاریخ منقوش بر کتیبه برج هم سال ۶۶۰ هجری قمری را نشان می‌دهد که هم‌زمان با اتمام ساخت بنا‌های وابسته به رصدخانه مراغه است.
برج رادکان ۱۲ دیوار خشتی پهن و بلند دارد که این برج را به ۱۲ بخش ۳۰ درجه‌ای تقسیم می‌کند. یعنی هر دیواره ۳۰ درجه از زاویه افق را در برمی‌گیرد، این در حالی است که دیوار‌ها دوبه‌دو با هم موازی هستند و بر هرکدام از آن‌ها، ۳۶۵ ترک نی ستونی وجود دارد که برج را به ۳۶ ترک ده‌درجه‌ای تقسیم می‌کند.
خورشید بر این برج خودنمایی می‌کند
با این حساب، مشخص است که انتخاب مکان در‌ها و دریچه‌ها در برج رادکان نمی‌تواند اتفاقی باشد. معماران بنا، دو دیوار موازی از ۱۲ دیوار اولیه این برج را در راستای نصف‌النهار ساخته‌اند و راستای در‌ها هم در امتداد طلوع زمستان و غروب تابستان است.
جایی در پهنه برج که می‌توان با توجه به آن‌ها چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را تعیین کرد. درحقیقت این در‌ها طوری تعبیه شده‌اند که پس از حرکت ۶۰ درجه‌ای خورشید در افق، نور خورشید از دو در می‌گذرد و طلوع آغاز زمستان و غروب آغاز تابستان در افق برج دیده می‌شود.
این راستا‌ها پیش از بنای برج طراحی شده و اگر زمانی دیدید که طلوع از میان در‌ها دیده می‌شود و به اوج جابه‌جایی خود می‌رسد، باید بدانید که یلدا گذشته و آن روز شروع زمستان و دی‌ماه است.
در زیر گنبد بنا هم ۱۲ دریچه وجود دارد که به منجمان امکان پیدا کردن آغاز ۴ ماه تعیین‌کننده سال یعنی فروردین، تیر، مهر و دی را می‌داد و به این ترتیب، آن‌ها می‌توانستند شروع هر فصل را با قطعیت اعلام کنند، اما امکانات تشخیصی برج رادکان به همین‌جا ختم نمی‌شود و در تمام سال، زمانی که خورشید به اوج خود می‌رسد، می‌توان آفتاب و سایه را بر دودیوار برج دید که به یک اندازه می‌شوند و نیم‌روز نجومی یا هنگام اذان ظهر را نشان می‌دهند.
کاوش‌های اخیر نشان داد که خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم، از برج رادکان برای رصد کردن آسمان استفاده می‌کرده است. راز بزرگ برج رادکان که تا پیش از این، تنها به‌عنوان یک آرامگاه به آن نگاه می‌شد، توسط پژوهش‌های شبانه‌روزی مهندس منوچهر آرین آشکار شد و اعجابی دیگر از شگردشناسی معماری ایران را بر همگان نشان داد. آرین یادآور می‌شود: «هیچ‌کدام از این مسائل نمی‌تواند اتفاقی رخ داده باشد و با وجود کشف رد پای دانشمند بزرگ ایرانی خواجه‌نصیرالدین طوسی، بی‌شک این بنا، رصدخانه وی نیز بوده است.»
رصدخانه‌ای که رها شده است
از دیگر امکانات دبیرستان فاتح، رصدخانه‌ای است که گنبدش از دور هم نمایان است. منوچهر آرین در این‌باره می‌گوید: برای رصدخانه یک تلسکوپ چهارده‌اینچی خریداری شده است، ولی به دلیل برخی مسائل، مذاکرات با آموزش‌وپرورش موفق نبوده و هنوز قابل استفاده نیست.
رصدخانه با کاربری آموزشی، جلوه خاصی به این واحد آموزشی بخشیده و آن را در ایران استثنا کرده است. مشاوره در زمینه احداث اتاق اصلی و طراحی، ساخت، حمل، نصب و آموزش گنبد این رصدخانه، در کارنامه شرکت اخترنمای شیراز ثبت شده است.
* این گزارش چهارشنبه، ۲۶ فروردین ۹۴ در شماره ۱۴۴ شهرآرامحله منطقه ۹ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
محله رسالت؛ یادگار روستای یوسفیه و قاسم‌آباد 
حجاب؛ محله پررفت‌وآمد قاسم‌آباد 